به گزارش دیار مفرغ، از میان آثار تاریخی برجای‌مانده در لرستان کاروانسراها، راویان حکایت‌های ناگفته از تاریخ و مسافران شمال به جنوب ایران هستند که یادگاری کهن از فرهنگ و جغرافیای این استان به شمار رفته و روایتگر تاریخ نهفته در این مرز و بوم هستند. کاروانسراها به دو نوع درون و برون شهری تقسیم می‌شوند. وجود کاراونسراهای برون‌شهری با توجه به قرارگیری لرستان در مسیر راه شاهی که دو پایتخت شوش و همدان را به هم متصل می‌کرده، توسط سیاحان و مورخان گزارش شده است، اما نزدیک‌ترین کاروانسرای برون‌شهری به محل کنونی شهر خرم‌آباد که متعلق به دوره صفوی بوده کاروانسرای گوشه است.
در دوره قاجار از وجود دو کاروانسرای درون شهری خرم‌آباد بیشتر نام برده شده است، موسوم به شاه عباسی در شرق پل گپ که پس از مرمت توسط مظفرالملک به کاروانسرای محسنیه مشهور شد و اکنون به طور کامل ویران شده و اثری از آن بر جای نمانده است و کاروانسرای میرزا سید رضا در میدان گپ که اکنون بازار طلافروشان خرم‌آباد نام دارد و به عنوان یکی از محله های تاریخی بازار بزرگ شهر مربوط به خرید و فروش طلا و جواهرات است. بانی کاروانسرا، میرزا سید رضا حسینی تفرشی بوده که در سال 1295 (احتمالا) آن را بنا کرده است. کاروانسرای میرزاسیدرضا در بافت قدیمی شهر خرم‌آباد و به دلیل قرارگرفتن در مسیر خروجی شهر به سمت شهرهای غربی این منطقه بنا شده و در آن روزگار پذیرای کاروان‌ها و قافله‌های مختلف بوده است. طبق نظر باستان‌شناسان لرستانی، میرزاسیدرضا از اهالی تفرش بوده که در زمان حضور در خرم‌آباد این کاروانسرا را احداث کرده و محلی برای اطراق میهمانان و عشایر کوچرو و همچنین محلی برای اجرای آیین‌های سنتی و عزاداری مردم شهر در آن دوره بوده است.
معماری بازار زرگران
ناصر سپهوند کارشناس ابنیه و آثار باستانی در این خصوص گفت: این کاروانسرا شامل دو راسته بازار با جهات شمالی - جنوبی و شرقی - غربی به صورت سرپوشیده بوده که نقطه اتصال این دو راسته به باراندازی بدون سقف ختم می‌شود. مساحت این کاروانسرا نزدیک به 3هزار مترمربع، داری دو درب ورودی در اضلاع شمالی و جنوبی و با چشم‌اندازی رو باز در گذشته دارای 72 حجره بوده و در حال حاضر حدود 67 حجره از آن باقی مانده است.
او ادامه داد: این کاروانسرا در طول حیات خود، سرنوشت‌های مختلفی را تجربه کرده، در زمانی راسته‌های آن، محل کسب سراجان، برزگران، آهنگران و خیاطان و در زمانی هم سربازخانه قشون دولتی در عهد پهلوی دوم بوده است.
سپهوند افزود: سرانجام در سال 1353 مرحوم ساکی شهردار وقت خرم آباد با تملک حجره‌های داخل کاروانسرا نسبت به مرمت و احیای این کاروانسرا اقدام کرد. بعد از مرمت این بنای تاریخی حجره‌های دو راسته آن را به زرگران شهر اختصاص داد و حجره‌های داخل بارانداز آن را در اختیار قالی و عتیقه فروشان واگذار کرد. اما به مرور زمان زرگران مابقی حجره ها را تملک کردند و اینگونه بود که به بازار طلافروشان معروف شد.
این بنای تاریخی در 16 شهریورماه سال 1376 به شماره 1923 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مهم‌ترین کاروانسراهای لرستان
از مهم‌ترین این کاروانسراها می‌توان به کاروانسرای میرزاسیدرضا در مرکز شهر خرم آباد، قلارزه (قلعه رزمان یا رزمانان)، قلعه نصیر، چمشک و گوشه شهنشاه نام برد که بیش از 50 درصد از این کاروانسراها به ثبت ملی رسیده‌اند.
معماری تاریخی کاروانسراهای لرستان
عطا حسن‌پور مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان در این راستا گفت: کاروانسراهای استان از هزاران سال پبش تاکنون مسیر ایل راه کوچ عشایر بوده و عشایر لرستان، همدان، ترکاشوند و بالاگریوه از آن عبور می‌کنند.
حسن‌پور با بیان اینکه لرستان یکی از کهن‌ترین ایل راه‌های باستانی ایران است ادامه داد: کاروانسراهای لرستان علاوه بر قدمت تاریخی و کاربردهای مهم در طول تاریخ این استان دارای ویژگی‌های معماری خاص و منحصربه‌فرد هستند.
او گفت: کاروانسرای چمشک که مربوط به دوره صفویه (شاه عباس اول) بوده و به شماره 2119 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، تنها کاروانسرایی است که سه حیاط دارد و دومین منزل از خرم‌آباد به خوزستان است که پس از آن کاروانسراهای قلعه نصیر، چارتا و قلعه رزه واقع شده‌اند.
حسن‌پور با بیان اینکه این کاروانسرا در دامنه کوه شخسک در مسیر راه باستانی شاپورخواست به خوزستان در روستای پشت تنگ چشمک واقع شده، اظهار کرد: پلان آن تقریبا مربع و در ساخت آن از سنگ، آجر و ملات گچ استفاده شده است.
او افزود: ناودان‌های آن از سنگ و دارای بارویی با کنگره‌های نیم‌دایره تزئینی است و صحن آن 12 ×25 متر که 15 رواق اطراف آن را احاطه کرده، شکل اصلی بنا به صورت چهارضلعی است و ارتفاع آن به پنج متر می‌رسد. همچنین دارای 12 اتاق و از دو قسمت ساخته شده که قسمتی برای سکونت کاروانیان، قسمتی دیگر برای نگهبانی و بخشی نیز برای نگهداری چهارپایان مورد استفاده قرار گرفته است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان ادامه داد: حصاری با چهار برج، دورتادور کاروانسرا وجود داشته که بقایای آن باقی مانده است، در مجموع کاروانسرای چمشک دارای 19 اتاق، دو اصطبل و سه حیاط است که هر اتاق از دو بخش تشکیل شده است؛ بخش پشتی برای نگهداری حیوانات و بخش جلو برای اقامت کاروانیان.
او گفت: کاروانسرای چمشک در کنار آزادراه خرم‌آباد - پل زال واقع شده و دارای ظرفیت منحصربه‌فرد ژئوتوریسم است که در شش کیلومتری این اثر تاریخی غار دستکند کوگان، مناطق گردشگری چم‌در آسیاب و کدیر قرار دارند.
کاروانسراهای یازده‌گانه لرستان
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: این استان در مسیر جاده راه شاهی شوش به همدان به عنوان دو پایتخت بزرگ تاریخی ایران قرار گرفته که در دوران هخامنشی شوش پایتخت گرمسیری و همدان پایتخت سردسیری ییلاقی بود.
حسن‌پور با اشاره اینکه حد فاصل بین سرزمین‌های تفت و فلات خوزستان رشته‌کوه‌های زاگرس هستند، اظهار کرد: لرستان حد مرز این سرزمین‌ها به شمار می‌رود و در گذشته که هخامنشیان دارای چاپارخانه بودند کوتاه‌ترین مسیر را برای انتقال اخبار و اطلاعات انتخاب می‌کردند، راه اصلی که کاروان‌ها و درشکه شاهی از آن عبور می‌کرد بین‌النهرین بود. بنابراین کوهستان‌های استان، بهترین مسیر برای انتقال اخبار و عبور پیک‌ها بود و کاروانسراهای کنونی لرستان بعنوان چاپارخانه مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
او اضافه کرد: از طرفی مرغزارهای لرستان و شرایط آب و هوایی این استان مسیر مناسبی برای عبور چاپارها و استراحت اسب‌های آنان بود که این مزیت‌های لرستان باعث شد تا مسیر چاپارخانه های آن از زمان هخامنشیان تا دوران اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.
حسن‌پور عنوان کرد: در دوره‌های بعدی مسیر شاهی دیگری برای عبور کاروان و سپاهیان ایجاد شد که با ساختن پل‌های تاریخی لرستان از جمله زال، گاومیشان، سیاه‌پله و شاپوری، بیشتر مورد استفاده قرار گرفت و چاپارخانه‌های استان در دوره اسلامی تبدیل به کاروانسراهای بزرگ شد.
او افزود: در طول مسیر حوزه فرهنگی لرستان قدیم اولین کاروانسرا، با نام قلعه زره در اندیمشک کنونی قرار دارد و دومین کاروانسرا بعنوان چارتا شناخته می‌شود.
حسن‌پور گفت: کاروانیان پس از عبور از گردنه معروف کیالان به ترتیب کاروانسراهای سروگل، می‌شوند، بوکان و دهلیج را پشت سر می‌گذاشتند و در این میان از کاروانسراهای قلعه نصیر، چمشک، شهنشاه، میرزاسیدرضا، چغلوندی و بروجرد (سرای حافظی کنونی) مسیر خود را طی می‌کردند.
معماری منحصر به فرد کاروانسرای گوشه شهنشاه
این باستان‌شناس لرستانی گفت: کاروانسرای گوشه شهنشاه در کنار قبرستانی تاریخی با گورنگارهای بسیار زیبایی قرار گرفته که در این قبرستان مقبره سر سلسله اتابکان قرار دارد و باغستان‌های انار بسیار زیبا و قدیمی در کنار این قبرستان وجود دارند.
حسن‌پور افزود: همچنین یک غار باستانی دستکند در نزدیکی این کاروانسراها با 68 پله در نزدیکی کاروانسرای شهنشاه وجود دارد.
او اظهار کرد: همچنین چندین درخت قدیمی نیز در این مکان وجود دارد که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند و تنها درخت زربین با قدمت 400 سال در این کاروانسرا مشاهده شده که در فهرست میراث ملی نیز به ثبت رسیده است.
حسن‌پور با بیان اینکه خاستگاه درخت زربین در استان فارس است، ادامه داد: در مجموعه کاروانسرا و قبرستان تاریخی گوشه شهنشاه چهار درخت دیگر توت، بنه وحشی و پسته وحشی نیز ثبت ملی شده است.
او با بیان اینکه این کاروانسرای تاریخی در روستای گوشه شهنشاه نزدیکی شهر خرم‌آباد واقع شده، گفت: از طرفی به آزادراه خرم‌آباد، پل زال و فرودگاه نیز بسیار نزدیک است و روستایی قابل توجه در حوزه گردشگری به شمار می‌رود.
کاروانسراهای لرستان ثبت جهانی می‌شوند
اکنون در حوزه فرهنگی از مجموع 11 کاروانسرای استان 9 کاروانسرا با اقدامات اخیر ثبت جهانی، توسط یونسکو به صورت زنجیره‌ای باغات، کلیساها و قنات ها در حال مطالعه و ارزیابی هستند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان در این مورد اظهار کرد: با ارزیابی‌های انجام شده در این راستا کاروانسراهای شهنشاه، میرزاسیدرضا، چمشک، قلعه نصیر و می‌شوند مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفتند که یکی از شروط ثبت جهانی کاروانسراها نداشتن معارض محلی است اما متاسفانه کاروانسراهای می‌شوند و قلعه نصیر دارای مشکلاتی هستند.
حسن‌پور بیان کرد: با پیگیری های انجام شده، کاروانسرای چمشک در فهرست ثبت میراث جهانی قرار گرفته و مراحل انجام آن به سرعت در حال پیگیری است و تا سال آینده تکمیل خواهد شد.
او با بیان اینکه ساخت و سازهایی در اطراف و داخل کاروانسراهای قلعه نصیر انجام شده، ادامه داد: این آثار تاریخی مرمت شده‌اند و تلاش می‌شود در راستای حفظ و نگهداری آنها، با تغییر کاربری مانع از تخریب این آثار شویم.
حسن‌پور با تاکید بر اینکه کاروانسراهای تاریخی لرستان ظرفیتی برای توسعه گردشگری هستند، افزود: در بافت تاریخی شهر خرم‌آباد علاوه بر وجود خانه‌های متعدد تاریخی، 11 کاروانسرا وجود دارد که در فهرست موقت ثبت جهانی قرار دارند و در تلاشیم این تعداد کاروانسرا طی سال آینده به صورت زنجیره‌ای ثبت جهانی شوند که کاروانسرای چشمک و گوشه شهنشاه در اولویت قرار دارند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان خاطرنشان کرد: کاروانسرای چمشک در شهرستان پلدختر قرار دارد که در شهریور 1382 با شماره ثبت 9992 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.