فاطمه کردعلیوند-پایگاه خبری تمدن لر، گرایش به حفظ آثار و بناهای تاریخی یکی از ضرورت‌های دنیای امروز محسوب می‌شود.

این روزها جهانی شدن در حوزه میراث فرهنگی جایگاه ویژه‌ای دارد و تلاش برای نگهداری داشته‌ها، تاریخ نیاکان و ثبت آنها در دفتر زرین یونسکو اولویت‌ بسیاری از کشورها به شمار می‌رود و حتی حاضرند بهای زیادی بدهند تا از این قافله جهانی عقب نمانند. .

ثبت یک اثر فرهنگی یا قدیمی می‌تواند در فهرست جهانی آن آثار شرایط ویژه‌ای را پدید آورد؛ به گونه‌ای که آن کشور در فهرست میراث یونسکو وضعیت بهتر یا اعتبار بیشتری برای خود کسب می‌کند.

این امر نشان می‌دهد که گردشگران دنیا به خصوص گردشگران فرهنگی که بسیار به فهرست جهانی یونسکو اهمیت می‌دهند و در سفرها به آن توجه می‌کنند به مفهوم و موضوع گردشگری فرهنگی بیشتر توجه خواهند کرد و از آثار فرهنگی بازدید می‌کنند.

بسیاری از کشورهای دنیا آثار تاریخی و حتی منابع طبیعی خود را در فهرست جهانی ثبت می‌کنند، زیرا این اقدام می‌تواند روند جذب گردشگر و در نتیجه ارزآوری را برای آن کشور به ارمغان بیاورد که خود موفقیتی برای آن کشور به شمار می‌رود.

فهرست جهانی یونسکو در حقیقت یکی از ابزارهایی است که در «معاهده میراث جهانی یونسکو» در سال 1972 پیش‌بینی شده است تا از آثار فرهنگی و طبیعی در جهان محافظت شود؛ این حفاظت شامل آثاری می‌شود که منحصربه‌فرد بوده و دارای مولفه‌های جهان شمول هستند. آثار برای ثبت در این لیست باید نشان دهنده نبوغ و خلاقیت انسانی باشند، یا اینکه شاهدی باشند برای تبادل ارزش‌های انسانی در یک دوره تاریخی و حتی گواهی از پیشرفت در زمینه معماری، فناوری، طراحی شهری و ... باشند.

ریشه نام قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک با نام‌های دیگری مانند دژ شاپورخواست، قلعه خرم‌آباد، کاخ اتابکان و دوازده برجی شناخته می‌شود. اما از دوره‌ی قاجار به بعد این قلعه به نام «فلک الافلاک» نامیده شد. ریشه نام فلک الافلاک را باید در معماری این بنای تاریخی جستجو کرد. براساس گمانه‌زنی‌ها این نام اشاره به دوازده برج قلعه دارد که نشان‌دهنده‌ی دوازده برج فلکی هستند. همچنین فلک الافلاک در لغت به معنای «سپهر سپهران» است.

این قلعه‌ی تاریخی با معماری باشکوه خود از دوران ساسانیان به یادگار مانده است. این قلعه امروزه تبدیل به موزه شده و با بخش‌های مختلفی مانند بخش مردم‌شناسی و باستان‌شناسی پذیرای علاقه‌مندان زیادی از سراسر کشور است. بازدیدکنندگان این قلعه علاوه بر تماشای آثار گذشتگان و آشنایی با فرهنگ مردم لرستان، می‌توانند از بالای این قلعه منظره‌ی دیدنی شهر خرم‌آباد را هم تماشا کنند.

قلعه فلک الافلاک چند سال قدمت دارد؟

اگر بخواهیم پاسخ مناسبی به سوال «قلعه فلک الافلاک چند سال قدمت دارد؟» بدهیم باید به دوران ساسانیان بازگردیم. در دوره‌ی ساسانیان، شاپور یکم دستور ساخت شهری به نام «شاپورخواست» را در منطقه‌ی کنونی خرم‌آباد داد. بعدها این شهر ویران شد و در سده‌ی هفتم هجری، شهر خرم‌آباد فعلی به جای آن ساخته شد. بسیاری معتقدند قلعه فلک الافلاک همان دژ شاپورخواست است که در آن دوره، کاربرد حکومتی و نظامی داشت و حتی به عنوان زندان هم مورد استفاده قرار می‌گرفت.

پژوهشگران دریافته‌اند که استان لرستان قدمت 60 هزار ساله دارد که این امر با توجه به آثار به دست آمده‌ای است که تاکنون کشف شده است.

شاید آثار دیگری وجود داشته باشد که ثابت کند، قدمت استان لرستان بیشتر از 60 هزار سال است، چرا که هنوز آثار زیادی وجود دارد که هنوز از دل خاک بیرون نیامده‌اند.

دژ حکومتی یا زندان قلعه فلک الافلاک در قرن چهارم هجری به مقر حکومت آل حسنویه، حاکم لرستان تبدیل شد. این قلعه مجدداً در زمان آل بویه مورداستفاده قرار گرفت و پس از مدتی خاندان بدر از این بنا به عنوان خزانه‌داری استفاده کردند. همچنین در دوران صفوی، قاجار و حتی پهلوی از این قلعه به عنوان پادگان نظامی و زندان سیاسی استفاده می‌شد.

قلعه‌ فلک‌الافلاک نخستین پایگاه تشیع در جهان اسلام است

عطا حسن‌پور مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان گفت: 600 سال قبل از صفویان که در ایران مذهب شیعه را بنیان‌گذاری کنند در خرم‌آباد و در قلعه فلک‌الافلاک(دژ شاپور خواست) حاکمی به نام ابونجم بدربن حسنویه در این قلعه نخستین پایگاه شیعه را در دنیا پایه‌گذاری می‌کند.

 مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان لرستان ادامه داد: بدربن حسنویه شیعه مذهب و از کردهای دیاله عراق بوده که برای رفاه حال زائران و حجاجی که از مسیر خرم‌آباد تردد می‌کردند پل‌ها، آب‌انبار و جاده‌هایی را ساخت و برای این بناهای عام‌المنفعه هزینه‌های زیادی را صرف کرده است.

او گفت: پل‌های ساخته در زمان بدربن حسنویه، پل کشکان، سی‌پله، معمولان، پلدختر و گاومیشان بودند.

حسن‌پور با بیان اینکه دره خرم‌آباد نیز یک گذرگاه تاریخی است که در قلب آن قلعه فلک‌الافلاک قرار دارد، گفت: با توجه به قرار گرفتن این قلعه روی بلندترین صخره برهمه قسمت‌ها امکان نفوذ و اشراف کامل وجود داشت و بدربن حسنویه قلعه را مقر حکومت خود در نظر گرفت و حکومتش در راستای منافع مردم بود و با این تفکر که در گذرگاه خرم‌آباد نباید به کسی تعرض و مشکلی ایجاد شود این بناهای عام‌المنفعه را در طول مسیر ساخت.

او با بیان اینکه قرن چهارم دوران طلایی تشیع در ایران بوده و بدربن حسنویه نیز در این قرن حاکم بوده و به قدری به مردمش محبت کرده که در تاریخ نوشته شده است، ‌اضافه کرد: در این قرن حاکم خرم‌آباد سکه طلا ضرب می‌کرد.

ثبت جهانی دره خرم‌آباد و قلعه‌فلک‌الافلاک، ثبت 17 اثر دیگر را به دنبال دارد

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان گفت: چنانچه دره خرم‌آباد و قلعه‌فلک‌الافلاک، ثبت جهانی شود به یکباره 17 اثر در میراث جهانی ثبت خواهد شد.

عطا حسن‌پور گفت: مهمترین مساله رونق اقتصاد گردشگری در استانی است که تاکنون ثبت جهانی نداشته است و از این قافله جا مانده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان با بیان اینکه اگر توریست خارجی به لرستان سفر نمی‌کند و دلیل آن نبود آثار ثبت جهانی است، افزود: با ثبت جهانی دره خرم‌آباد و قلعه‌فلک‌الافلاک به یکباره 17 اثر در میراث جهانی ثبت خواهد شد.

او اضافه کرد: اولین قدم این است که قلعه‌فلک‌الافلاک با این معماری منحصر به فرد و با پیشینه‌ای که در گذرگاه تاریخ دارد به دنیا معرفی می‌شود و مُبلغ آن یونسکوست.

حسن‌پور تصریح کرد: برای رفع موانع پیش‌روی این پرونده نه تنها نهادهای دولتی و ارگان‌های اداری بلکه آحاد جامعه به ویژه تشکل‌های مردم نهاد و مردم باید در این امر مشارکت جدی داشته باشند و این موضوع به یک مطالبه عمومی تبدیل شود.

او ادامه داد: ارزیابان یونسکو که به لرستان سفر خواهند کرد قطعا دیدارهایی با مردم و انجمن‌های مردم نهاد، دانشگاهیان و دانشجویان خواهند داشت که آیا تمایل دارند این اثر به ثبت جهانی برسد و چرا این قلعه با تمام پتانسیل‌های تاریخی، مذهبی، میهنی و فرهنگی تا الان ثبت نشده است؟

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان بیان کرد: رونق اقتصاد گردشگری و رشد این صنعت در لرستان به یک محرک جدی نیاز دارد و ثبت جهانی آثار فرهنگی، تاریخی و طبیعی بهترین محرک است.

قلعه فلک الافلاک در مسیر جهانی شدن

در سال‌های اخیر، ایران قدم‌های مثبتی در راستای بسترسازی این موضوع برداشته و آثار با ارزشی نیز در دفتر یونسکو به ثبت رسانده است. در این میان قلعه فلک وافلاک خرم آباد سال‌هاست اندیشه جهانی شدن را در سر می‌پروراند اما متاسفانه نه جهانی شده و نه گردشگری داخلی و خارجی در آن جایگاه واقعی خود را پیدا کرده است.

خوشبختانه طی چند سال گذشته موضوع جهانی شدن قلعه فلک و افلاک از اهمیت زیادی برخوردار و به گفته مسئولان پرونده‌ جهانی شدن این اثر و شاهکار تاریخی به یونسکو ارسال شده است. اگرچه این پرونده هنوز تا جهانی شدن فاصله زیادی دارد و تا حک شدن نام فلک و افلاک  بر تارک جهانی راه طولانی باقی مانده اما به نظر می‌رسد عزمی جزم برای رفع موانع پرونده در استان به وجود آمده است. 

سازمان میراث و فرهنگی استان لرستان در سال‌های گذشته در صدد رفع این مشکل بود و تعدادی از فضاهای اطراف قلعه را از نهادهای نظامی کشور خریداری کرد. همچنین مسئولان این سازمان تلاش می‌کنند تا به طور کامل حریم قلعه فلک الافلاک را آزاد کرده و از ساخت و سازهای جدید در کنار این قلعه جلوگیری کنند. با این تدابیر امیدواریم در آینده‌ای نه چندان دور شاهد ثبت این اثر ارزشمند در میراث جهانی یونسکو باشیم.

امید است با قرار گرفتن آثار کهن‌شهر خرم آباد و استان لرستان  در فهرست جهانی، راهی روشن پیش روی گردشگری استان باز شود.